Lễ hội Phủ Dầy còn có tên gọi khác là Lễ hội Phủ Giầy, Lễ hội Thánh Mẫu, Lễ hội Tháng Ba...thuộc loại hình Lễ hội truyền thống. Lễ hội Phủ Dầy gắn với tín ngưỡng thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh, do cộng đồng sáng tạo, nhằm đáp ứng nhu cầu đời sống tinh thần, được các thế hệ gìn giữ, tiếp nối, kế thừa và phát triển. Vì vậy, lễ hội Phủ Dầy còn là loại hình tập quán xã hội.
Lễ hội Phủ Dầy được tổ chức vào tháng Ba âm lịch hàng năm (Ngày mùng 3 tháng 3 là ngày chính kỵ Thánh Mẫu Liễu Hạnh) trong không gian thiêng với 20 di tích đền, phủ, chùa, lăng trong hệ thống di tích liên quan đến tín ngưỡng thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh tại xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định, trong đó trung tâm là phủ Tiên Hương, phủ Vân Cát, lăng Mẫu đã được nhà nước xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa quốc gia năm 1975. Chủ thể văn hóa thực hành trong lễ hội Phủ Dầy bao gồm cộng đồng dân cư xã Kim Thái, các tín đồ, con nhang, đệ tử, thanh đồng theo tín ngưỡng thờ Mẫu và đông đảo cộng đồng khách thập phương.
Theo các công trình khoa học nghiên cứu quá trình tam sinh tam hóa của Thánh Mẫu Liễu Hạnh vào các thế kỷ XV, XVI, XVII thì lịch sử xây dựng và trùng tu các phủ Tiên Hương, Vân Cát... sớm nhất vào thời Hậu Lê, thế kỷ XVII, niên hiệu Dương Hòa (1642), Cảnh Trị (1663 - 1671). Đến thời Nguyễn, việc trùng tu, xây dựng các phủ Tiên Hương, Vân Cát có sự tham gia đóng góp của Tổng đốc Nam Định Đoàn Triển, Cao Xuân Dục và các quan Tổng đốc, Tuần phủ các địa phương như Nghệ An, Hà Nam, Thái Bình, Ninh Bình... Tiêu biểu năm 1936, Hội Kinh Xuân Phổ Hóa (Huế) hưng công tiền của xây dựng Lăng Mẫu, năm 1938 thì hoàn thành. Cùng với đó, một số các di tích khác thuộc thôn Tiên Hương, Vân Cát cũng được nhân dân trùng tu, xây dựng và rước thần vị của các vị thần trong hệ thống Tam phủ, Tứ phủ vào thờ.
Ngày 21/2/1975, Bộ Văn hóa công nhận quần thể di tích Phủ Dầy là Di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia. Từ năm 1975 - 1994, do nhận thức chưa đứng đắn về giá trị của lễ hội, coi nghi thức hầu đồng là mê tín dị đoan, vì vậy nhà nước cho dừng hoạt động lễ hội. Tuy nhiên, sau một thời gian với sự vào cuộc nghiên cứu của các nhà khoa học, giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể của quần thể di tích Phủ Dầy đã được khẳng định. Ngày 5/3/1998, Bộ Văn hóa quyết định chính thức cho phép mở hội Phủ Dầy.
Trong lễ hội Phủ Dầy thì Nghi lễ Chầu văn, Hội hoa trượng và Lễ rước thỉnh kinh là những đặc trưng tiêu biểu nhất. Nghi lễ Chầu văn (hát văn hầu đồng) được diễn ra hầu hết các đền, phủ trong quần thể di tích phủ Dầy. Các quy trình thực hành nghi lễ chầu văn gồm 4 bước: Mời Thánh nhập thế, kể về sự tích và công đức của Thánh, xin Thánh phù hộ và đưa tiễn. Nhạc cụ chính sử dụng trong nghi lễ chầu văn gồm: đàn nguyệt, trống ban, phách, cảnh, thanh la...Về làn điệu thì trong nghi lễ chầu văn tại Phủ Dầy thường sử dụng 6 nhóm làn điệu chính: nhóm bỉ, nhóm dọc, nhóm cờn, nhóm phú, nhóm xá, nhóm nhịp một.
Hội hoa trượng (Hội kéo chữ) gắn liền với công lao của Vương phi Trần Thị Ngọc Đài (1577 - 1669), người thôn Thông Khê, tổng Đồng Đội, huyện Thiên Bản, phủ Nghĩa Hưng (nay là thôn Thông Khê xã Cộng Hoà, Vụ Bản). Bà là người đã xin chúa Trịnh miễn cho dân Thiên Bản không phải đi lao dịch đắp đê ở kinh thành. Nhớ lời bà dặn khi về qua Phủ Dầy họ làm lễ tạ Thánh Mẫu Liễu Hạnh bằng cách xếp cuốc xẻng thành chữ “Cung tạ”. Từ đó, “Hoa trượng hội” đã trở thành một hoạt động tiêu biểu trong lễ hội Phủ Dầy, được cộng đồng địa phương duy trì và phát triển đến ngày nay. Nội dung các chữ thường xếp trong hội hoa trượng là “Quốc thái dân an”. “Thiên hạ thái bình”, “Mẫu nghi thiên hạ”…
Nghi lễ rước Mẫu lên chùa thỉnh kinh khởi nguồn sau sự kiện “Sòng Sơn đại chiến”, Mẫu Liễu Hạnh được Phật Tổ Như Lai ra tay cứu giúp và thu nạp. Từ đó, Mẫu Liễu Hạnh quy y cửa Phật để cứu độ chúng sinh khỏi cảnh lầm than cơ cực. Nghi lễ rước Mẫu lên chùa thỉnh kinh có quy mô hoành tráng, với sự tham gia của đông đảo cộng đồng, thể hiện mối quan hệ dung hoà, gắn kết giữa Tín ngưỡng thờ Mẫu với Nội đạo tràng và Phật giáo, trở thành nét văn hóa tín ngưỡng độc đáo trong lễ hội Phủ Dầy.
Ngoài các nghi lễ đặc trưng trên, trong lễ hội còn có một số các hoạt động khác như: thi hát chầu văn, rước đuốc, thi đấu cờ người, chơi cờ đèn dưới nước, đấu vật, múa rồng, múa sư tử...
Lễ hội Phủ Dầy tích hợp nhiều giá trị lịch sử, văn hóa tín ngưỡng thờ Nữ thần (Mẫu) và văn hóa dân gian của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước vùng đồng bằng Bắc Bộ, mang đặc trưng tín ngưỡng bản địa của người Việt. Trải qua nhiều thế hệ, các giá trị truyền thống đó đã được bồi đắp, kết tinh, hội tụ và lan tỏa rộng khắp ra các vùng miền trên toàn quốc.
Lễ hội Phủ Dầy mang giá trị nhân văn sâu sắc, đặc biệt coi trọng quyền năng sáng tạo, sinh sản của người Mẹ. Lấy hình tượng Mẹ (Mẫu) để tôn thờ, gửi gắm vào đó những ước vọng tốt đẹp, sự bao dung, che chở trong cuộc sống, nó phản ánh tư duy của cư dân nông nghiệp lúa nước sống hòa đồng, coi trọng và bảo vệ thiên nhiên, môi trường sống. Thông qua các hoạt động lễ hội còn nhằm đề cao giá trị, vai trò của người phụ nữ trong đời sống gia đình và trong cộng đồng. Tình yêu Mẹ, trở thành nguồn cội, gắn liền với tình yêu quê hương, đất nước, thiên nhiên, giúp cho con người tin tưởng vào cuộc sống tươi đẹp, từ đó sống có ý thức, trách nhiệm với cộng đồng.
Lễ hội Phủ Dầy với các hình thức sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng, tâm linh phong phú, độc đáo như: nghi lễ chầu văn hầu đồng, rước thỉnh kinh, hội hoa trượng... phản ánh phong tục tập quán, nghệ thuật trình diễn dân gian, thẩm mỹ của cộng đồng. Đến với lễ hội, mọi người không chỉ được thỏa nguyện tâm linh mà còn được thưởng ngoạn vẻ đẹp của một quần thể kiến trúc truyền thống đền, chùa, lăng, phủ vô cùng độc đáo, với cảnh quan sơn thủy hữu tình đã tạo nên một bức tranh tổng thể đa sắc màu về đời sống văn hóa tinh thần của làng quê Việt Nam.
Lễ hội Phủ Dầy với sự tham gia của nhiều tầng lớp nhân dân, nhiều thành phần xã hội, đặc biệt là các tín đồ, con nhang đệ tử của tín ngưỡng thờ Mẫu và Phật giáo. Điều đó phản ánh sự dung hòa giữa các tín ngưỡng, tôn giáo, đó chính là “sợi dây” gắn kết cộng đồng. Tham dự, hòa mình vào các hoạt động lễ hội, mọi người được thưởng thức, vui chơi, trở nên gần gũi, yêu thương và đoàn kết hơn. Đây chính là giá trị nhân văn sâu sắc giúp con người hướng tới những giá trị: Chân - Thiện - Mỹ.
Từ những giá trị về lịch sử, văn hóa, khoa học của lễ hội Phủ Dầy, ngày 9/9/2013 Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có quyết định số 3084/QĐ - BVHTTDL đưa lễ hội Phủ Dầy vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, đáp ứng nguyện vọng của đông đảo cộng đồng và chính quyền địa phương góp phần bảo tồn, phát huy giá trị của di sản văn hóa của dân tộc.
Tổng hợp, biên tập
Đoàn Thị Đào
Bảo tàng tỉnh Nam Định
Một số hình ảnh trong Lễ hội Phủ Dầy
Khai mạc Lễ hội Phủ Dầy
Thi hát Chầu văn trong Lễ hội Phủ Dầy
Xếp chữ "Thái" trong Hội hoa trượng
Thi đấu vật trong Lễ hội Phủ Dầy
Nhân dân tham dự Lễ hội Phủ Dầy