Lễ hội chùa Keo Hành Thiện - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia 25/09/2019


1. Di tích và nhân vật thờ
Lễ hội chùa Keo Hành Thiện là lễ hội truyền thống của cư dân làng Hành Thiện, xã Xuân Hồng, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định cùng cộng đồng con nhang, khách thập phương có chung niềm tin và tấm lòng tôn vinh, ngưỡng vọng vị Thánh tổ thiền sư Không Lộ. Lễ hội chùa Keo Hành Thiện diễn ra chủ yếu tại làng Hành Thiện, có sự lan tỏa sang các địa bàn cận kề trong xã Xuân Hồng. Chùa Keo Hành Thiện là tên gọi chung cho cả 2 ngôi chùa, gồm: chùa Keo trong tên chữ là “Thần Quang tự”, chùa Keo ngoài tên chữ là “Đĩnh Lan tự”, tọa lạc tại làng Hành Thiện, xã Xuân Hồng, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định.
Chùa Thần Quang có lịch sử khởi dựng từ thời Lý, ban đầu có tên là chùa Nghiêm Quang, do Đức Thánh tổ Dương Không Lộ cho xây dựng vào năm Tân Sửu (1061) trên đất Giao Thủy, phủ Hải Thanh, vì vậy dân gian còn gọi theo địa danh là chùa Giao Thủy. Vì từ “Giao” có âm Nôm là “Keo” nên chùa Giao Thủy còn gọi là chùa Keo. Năm Tân Hợi (1611) xảy ra lũ lụt lớn, cuốn trôi chùa Thần Quang. Dân ấp Keo cũ phải dời đi hai nơi. Một bộ phận chuyển về mạn Đông Nam hữu ngạn sông Hồng lập nên làng Hành Cung, đời Minh Mệnh (1820-1840) đổi là Hành Thiện, nay thuộc xã Xuân Hồng, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định. Một bộ phận sang tả ngạn sông Hồng về phía Đông Bắc lập làng Dũng Nhuệ, nay là Hành Mỹ thuộc xã Duy Nhất, huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình. Sau khi định cư, dân làng 2 nơi đều kiến thiết xây dựng ngôi chùa mới kiểu “nội công, ngoại quốc”, có chung phong cách thờ tự “tiền Phật, hậu Thánh” cùng thờ Thiền sư Dương Không Lộ. Để phân biệt với chùa Keo làng Dũng Nhuệ của Thái Bình, nhân dân làng Hành Thiện thường gọi ngôi chùa làng mình là chùa Keo Hành Thiện. Công trình kiến trúc chùa Thần Quang mang đậm phong cách nghệ thuật của thời Hậu Lê (TK XVII).
Chùa Đĩnh Lan được xây dựng năm 1787, có phong cách kiến trúc tương đối giống khuôn mẫu của ngôi chùa Thần Quang nhưng quy mô kiến trúc nhỏ hơn. Truyền thuyết địa phương kể rằng trước đây dân làng vớt được pho tượng thánh Mẫu, trên tượng có khắc hai chữ “Đĩnh Lan”, dân làng cho là điềm báo nên xây chùa, đặt tên chùa là Đĩnh Lan thờ Phật và  Bồ Tát Quan Âm Nam Hải.
Năm 2016, Thủ tướng Chính phủ đã có quyết định xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt đối với di tích kiến trúc nghệ thuật chùa Keo Hành Thiện (gồm chùa Keo trong và chùa Keo ngoài).
Đức Thánh tổ thiền sư Không Lộ là một vị Quốc sư Thời Lý có nhiều công lao đóng góp cho đất nước và nhân dân. Thiền sư họ Dương, húy là Minh Nghiêm, hiệu là Không Lộ, sinh ngày 14 tháng Chín năm Bính Thìn niên hiệu Thuận Thiên thứ 7 (1016), quê cha ở làng Giao Thủy, phủ Hải Thanh (thời Trần đổi làm phủ Thiên Trường, thời Nguyễn đổi làm phủ Xuân Trường), quê mẹ ở phủ Ninh Giang (Hải Dương). Năm 1060, Ngài cùng đức Giác Hải và đức Đạo Hạnh sang Tây Trúc tu luyện đạo Phật. Năm 1061, ngài về nước dựng chùa Nghiêm Quang và trụ trì tại đó (sau đổi là chùa Thần Quang). Năm Bính Ngọ (1066), sau khi chữa khỏi bệnh cho vua Lý Thánh Tông, ngài được trọng thưởng 1.000 lạng bạc, 500 khoảnh ruộng và được phong là Quốc sư. Ngài còn cho đúc chuông Nghiêm Quang nặng 3.300 cân và đi quyên đồng đúc vạc Phổ Minh nặng ngàn cân, là một trong tứ đại khí của Đại Việt. Ngày 3 tháng 6 năm Giáp Tuất, niên hiệu Hội Phong thứ 3 (1094) đời Lý Nhân Tông, thiền sư Không Lộ hóa, thọ 79 tuổi. Ngày 10 tháng 8 năm Ất Hợi (1095), sư Giác Hải cùng môn đồ thu thập xá lị của ngài, lập tháp ở chùa Nghiêm Quang.
2. Lễ hội chùa Keo Hành Thiện
Lễ hội chùa Keo Hành Thiện có từ lâu đời, là dịp để dân làng Hành Thiện thể hiện sự tri ân, lòng tự hào về một nhân vật lịch sử, một danh nhân đã có những đóng góp quan trọng đối với quốc gia Đại Việt thời Lý, đặc biệt là sự phát triển của Phật giáo Việt Nam. Các thực hành nghi lễ trong lễ hội đều do dân làng cử người đảm nhiệm. Hàng năm, tại đây diễn ra nhiều ngày lễ liên quan đến Phật, đức Thánh Tổ, các vị thần phối thờ, trong đó có 2 kỳ lễ hội lớn: hội xuân và hội thu tháng Chín nhằm ngày sinh của thiền sư Không Lộ.
Lễ hội mùa xuân hiện nay có lễ “trương yến” (yến lão) được tổ chức vào ngày 15 tháng Hai. Từ sáng sớm, các cụ ông cụ bà được con cháu rước ra khu vực tổ chức lễ trương yến với sự có mặt đông đảo nhân dân, con cháu từ khắp mọi miền đất nước trở về mừng thọ cho ông, bà, cha, mẹ. Các lão ông, lão bà từ 90 tuổi trở lên mặc trang phục màu vàng; 80 tuổi mặc trang phục màu đỏ và 70 tuổi mặc trang phục màu tím (năm 2019 làng Hành Thiện có trên 700 cụ từ 70 tuổi trở lên, đặc biệt có 01 cụ thọ 103 tuổi, 02 cụ thọ 101 tuổi). Sau phát biểu chúc thọ, trao quà của lãnh đạo UBND xã Xuân Hồng, các cụ được con cháu và dân làng rước lên chùa Thần Quang làm lễ dâng hương Đức Phật, Đức Thánh Tổ. Đi cùng đoàn rước là đội nhạc trống, đàn sáo tấu các làn điệu lưu thủy. Khi đoàn rước về đến chùa, mọi người dâng lễ lên Thần, Phật và nghe văn chúc thọ. Sau khi tiệc yến lão kết thúc, các lão ông, lão bà còn được biếu lộc mang về chia cho con cháu cùng hưởng. Lễ trương yến của làng Hành Thiện là một nét đẹp văn hóa có giá trị nhân văn sâu sắc, được dân làng duy trì và phát triển liên tục trong nhiều năn qua.
Lễ hội mùa thu được tổ chức trong 3 ngày (từ ngày 13 đến 15 tháng Chín) với các nghi lễ, hội chính như: lễ phụng nghinh, nghi lễ Thánh đản và khoa giáo rối, hội bơi trải và nhiều hoạt động văn hóa dân gian khác mang đậm bản sắc văn hóa của cộng đồng địa phương.
Lễ phụng nghinh: là nghi lễ rước kiệu Thánh, tổ chức vào sáng ngày 12 và 15 tháng Chín với sự tham gia khoảng 300 người, rước kiệu ba vòng quanh hồ trước gác chuông của chùa. Ngoài kiệu chính, kiệu hờ, kiệu sắc, còn có long đình, hương án, cờ thần, phù kiều, âm nhạc hòa tấu… Đặc biệt là thuyền rồng có treo túi gấm, gậy trúc, nón tu lờ, các vật gắn liền với truyền thuyết về đức tài của Đức Thánh Tổ Không Lộ. Nghi lễ phụng nghinh thu hút đông đảo nhân dân và du khách tham dự, trở thành một trong những nghi thức chính của lễ hội chùa Keo Hành Thiện.
Nghi lễ Thánh đản và khoa giáo rối: là nghi lễ quan trọng và đặc trưng nhất trong lễ hội chùa Keo để tái hiện ngày sinh của Đức Thánh Tổ Dương Không Lộ. Nghi lễ này được tổ chức vào 23 giờ ngày 14 tháng Chín tại cung thờ Thánh Tổ. Để thực hiện nghi lễ này, các pháp sự phải chay tịnh sạch sẽ trong 7 ngày. Khi thực hành nghi lễ, động tác phải trang nghiêm, cẩn thận, lời hát phải ngọt ngào, đúng làn điệu. Các pháp sự mặc áo cà sa thực hiện các nghi lễ tái hiện sự kiện ngày sinh của Đức Thánh Dương Không Lộ. Các khoa cúng gồm: thỉnh Phật, tiếp linh, triệu linh, hiến Thánh lược nghi. Hai bên là dàn nhạc gồm: trống, chiêng, mõ, phách, cảnh, thanh la... bằng giai điệu chầu văn, phách cầm nhịp và tiếng chuông nhỏ ngắt câu chia đoạn. Nội dung các lời hát là lời cổ, ca ngợi công đức của Thánh Tổ Dương Không Lộ. Sau khi làm lễ Thánh đản, các pháp sự thực hành khoa giáo rối (múa rối, Thánh tượng) để thể hiện sự cứu khổ, cứu nạn của Đức Thánh Tổ đối với chúng sinh. Múa rối: gồm 7 đầu tượng rối; 01 cô tiên búi tóc đuôi gà, yếm thắm, áo tứ thân, thắt lưng xanh hoa lý và váy lĩnh đen; 6 tượng rối còn lại thể hiện các trạng thái tình cảm khác nhau của con người: cười, khóc, sướng, khổ, bi, hài. Người thực hiện múa rối gồm 4 người: 1 người múa cô tiên và 3 người múa 6 đầu rối. Đặc biệt có 01 thầy pháp sự hát rối đồng thời là người trực tiếp gõ phách để giữ nhịp cùng ban nhạc gồm: trống, thanh la, đàn…). Các bài hát múa rối theo điệu trống quân và các làn điệu chèo nhằm ca ngợi đất nước thanh bình và kể sự tích của các đầu Thánh rối.
Hội bơi trải: được diễn ra vào ngày 12 và 15 tháng Chín mang ý nghĩa kỷ niệm nghề chài lưới thời niên thiếu của Đức Thánh Tổ. Đây là trò chơi hấp dẫn nhất của lễ hội chùa Keo Hành Thiện, môn thể thao độc đáo có một không hai, gồm: trải bơi đứng (người cầm chèo ở tư thế đứng) và trải cò cốc (bơi thuyền cò cốc).
Trải bơi đứng được tổ chức trên sông lớn (sông Ninh Cơ) với tốc độ cao hơn hẳn trải bơi ngồi ở các nơi khác, đòi hỏi kỹ thuật cao từ khâu đóng trải đến sắp xếp đội hình chèo, sức khỏe, đoàn kết cùng kỹ thuật, kinh nghiệm chèo. Lễ hội hiện nay có 15 thuyền trải với 15 xóm tham gia, mỗi đội thuyền trải có 10 người gồm 01 ông lái và 9 người chèo. Trước khi vào cuộc đua ông chủ hội cùng các đội vào làm lễ Phật, lễ Thánh, sau đó đưa thuyền ra sông con trước chùa. Đường đua khoảng 30 km đến 40 km, từ sông con lối trước qua cống Bùi ra sông cái, quanh mấy vòng ở vùng cửa sông Ninh Cơ rồi quay về theo đường cũ. Cuộc vui chung của đội thuyền với các cổ động viên bùng nổ, ồn ào ngay khi trải đâm nêu về đích. Rượu, bánh, hoa quả và tiền mừng thưởng dồn dập xuống thuyền. Ông lái và anh em chân chèo đồng thanh hô “Ha” thay lời cảm ơn mỗi khi nhận quà. Sau đó, các đội thuyền trải quay trở về chùa để lễ tạ Phật, Thánh và nhận giải thưởng. Giải thưởng là những cặp bánh dày, cổ vũ tinh thần là chính “Trai xuống trải, gái quay tơ”. Được xuống trải, lại được giải làng là niềm tự hào lớn lao của trai Hành Thiện.
Trải cò cốc (bơi thuyền cò cốc): được tổ chức tại hồ nước rộng phía trước chùa. Trải cò cốc được làm bằng gỗ dẻo, dọc thớ, dài khoảng 12m, thân giữa phình, hai đầu thuôn vươn lên cao, giống cổ con cò (nên gọi là cò cốc), trang trí đầu rồng nên còn gọi là thuyền rồng. Theo lệ làng, chỉ những đội thắng cuộc trong cuộc thi bơi trải năm trước thì mới được trải cò cốc. Đội lựa chọn 10 thanh thiếu niên, trong đó có 1 người lái và 9 người trải. Việc tổ chức trải cò cốc nhằm tái hiện nghề chài lưới của Thánh Tổ Không Lộ, đồng thời cũng để tuyên dương các đội đạt giải nhất trong hội thi bơi trải, thể hiện sự kế thừa, nối truyền của thế hệ trẻ để khi lớn lên, các em có thể tham gia bơi trải đứng.
Bên cạnh các hoạt động chủ yếu trên, trong lễ hội chùa Keo Hành Thiện còn có các hoạt động khác như: làm bánh dầy, rước đèn, leo cầu ngô, múa rồng, múa sư tử và nhiều hoạt động văn hóa, thể thao, vui chơi giải trí như cờ tướng, tổ tôm điếm, cầu đu, bắt vịt, múa roi, chọi gà, đua xe đạp chậm, biểu diễn thể dục dưỡng sinh ...mang đậm truyền thống và phong tục văn hóa của vùng đồng bằng Bắc bộ.
3. Giá trị của lễ hội chùa Keo Hành Thiện
Thông qua các nghi lễ trong lễ hội chùa Keo, chúng ta có thể dễ dàng nhận diện các lớp văn hóa, tín ngưỡng chồng xếp với nhau như những huyền thoại được lịch sử hóa về tín ngưỡng thờ thuỷ thần, thần linh nông nghiệp, thờ Tổ nghề và lớp văn hóa Phật giáo. Bên cạnh đó cũng giúp chúng ta phần nào hình dung được vai trò của Phật giáo thời Lý, sự thật lịch sử xung quanh nhân vật huyền thoại đã được lưu truyền rộng rãi trong dân gian đó là vị thiền sư, Quốc sư Dương Không Lộ.
Lễ hội chùa Keo Hành Thiện với nhiều hình thức sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng, tâm linh phong phú, độc đáo thể hiện sự tôn vinh công đức to lớn của Đức Thánh Tổ Dương Không Lộ, Phật bà Quan Âm Nam Hải đối với dân, với nước, đặc biệt dân cư vùng nam đồng bằng sông Hồng; Nghi lễ Trương yến thể hiện lòng hiếu thảo của con cháu với ông bà cha mẹ, sự tôn kính của cộng đồng làng xã với những người cao tuổi… Đó chính là truyền thống “uống nước nhớ nguồn, ăn quả nhớ người trồng cây” mang đậm giá trị nhân văn, thể hiện bản sắc truyền thống văn hóa Việt Nam. Bơi trải đứng là một môn thể thao độc đáo thể hiện tinh thần hiên ngang, ý chí vượt khó của người dân Hành Thiện, đó là một trong những phẩm chất tốt đẹp góp phần làm nên tính cách của người dân làng Hành Thiện.
Lễ hội chùa Keo Hành Thiện là một kho tàng di sản văn hóa phi vật thể phản ánh về phong tục, tập quán, tín ngưỡng, thể hiện tư duy, nhận thức về nhân sinh quan, thế giới quan của cộng đồng dân cư; đặc biệt là cư dân nông nghiệp lúa nước, góp phần quan trọng trong việc nghiên cứu đời sống văn hóa xã hội truyền thống của làng quê Việt Nam đồng thời còn là một sản phẩm văn hóa - du lịch hấp dẫn.
Với những giá trị nổi bật, có tính đại diện, thể hiện bản sắc của cộng đồng, địa phương, lễ hội chùa Keo Hành Thiện đã được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia tại Quyết định số: 2963/QĐ-BVHTTDL ngày 27/8/2019 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đáp ứng nguyện vọng của đông đảo mọi tầng lớp nhân dân và góp phần bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hoá của dân tộc./.

Tổng hợp, biên tập
Nguyễn Thị Thu Hường

Một số hình ảnh trong Lễ hội chùa Keo Hành Thiện, xã Xuân Hồng, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định




Lễ trương yến


Lễ rước Phụng nghinh


Lễ rước kiệu Thánh


Mô hình thuyền rồng


Tượng đầu rối


Trải bơi đứng


Trải cò cốc


Giờ tham quan

Địa chỉ

Liên kết website

Số lượng truy cập